Η λεγόμενη «απορρύθμιση» ή πιο ευγενικά «ευελιξία» των εργασιακών σχέσεων, που βιώσαμε έντονα τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας, με την επίκληση της οικονομικής κρίσης, για την αναγκαιότητας της επιβολής της, δεν είναι κάτι νέο. Η συζήτηση στο χώρο του εργατικού δικαίου είναι παλιά. Βέβαια, κανείς δεν φανταζόταν τη βιαιότητα της εφαρμογής της και όσοι τολμούσαν να προτείνουν, πριν ήδη από μια εικοσαετία, την αναγκαιότητα μιας πραγματικής ευελιξίας εξατομικευμένα, οριοθετημένα, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες και τις πραγματικές ανάγκες μιας επιχείρησης και με δίχτυ προστασίας για τους εργαζομένους, αντιμετωπίζονταν ως ανακόλουθοι του κοινωνικού και προστατευτικού χαρακτήρα του εργατικού δικαίου.

Οι εξελίξεις μας ξεπέρασαν κι εμάς και την φαντασία μας. Κι αυτό είναι το λάθος. Το πλέγμα των προστατευτικών διατάξεων για τους εργαζομένους δε θα έπρεπε και δε θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως κάτι δεδομένο και αυτονόητο, που αενάως θα βαίνει σε καλυτέρευση των όρων της εργασίας, ανεξαρτήτως του ευρύτερου παγκοσμιοποιημένου οικονομικού και τεχνολογικού περιβάλλοντος.

Το εργατικό δίκαιο, όπως το δίκαιο εν γένει, είναι ζωντανοί οργανισμοί που εξελίσσονται και προσαρμόζονται στην εκάστοτε κοινωνικοοικονομική και τεχνολογική πραγματικότητα. Κι αν αρνούμαστε να δούμε την πραγματικότητα που έρχεται, αυτό δεν την σταματά. Αντίθετα θα έρθει και αν δεν είμαστε προετοιμασμένοι θα συνθλίψει κατακτήσεις ετών που φάνταζαν ακλόνητες και τις πλέον ευάλωτες κατηγορίες εργαζομένων.

Η εμπειρία των μέχρι σήμερα βιομηχανικών - τεχνολογικών επαναστάσεων, στο πεδίο της εργασίας, έχει καταδείξει ότι, ενώ ο ανθρώπινος πληθυσμός θα μπορούσε να απολαμβάνει περισσότερα αγαθά με λιγότερο κόπο και λιγότερη εργασία, αυτό δεν επετεύχθη.

Στο άμεσο μέλλον δεν θα έχουμε να αντιμετωπίσουμε μόνο τις συνέπειες της παγκοσμιοποιημένης και εν πολλοίς μη πραγματικής οικονομίας, αλλά και της περαιτέρω μείωσης των αναγκών της παραγωγής, αλλά και των υπηρεσιών, στο επίπεδο του ανθρώπινου δυναμικού. Η αυτοματοποιημένη εργασία είναι ήδη μια πραγματικότητα σε πολλούς τομείς του εργασιακού βίου και οι «αλγόριθμοι της τεχνητής νοημοσύνης» θα καταλαμβάνουν όλο και μεγαλύτερο πεδίο.

Η τεχνητή νοημοσύνη (artificial intelligence), το επαναστατικό και καινοτόμο τεχνολογικό επίτευγμα της εποχής μας, μετά βεβαιότητας θα επιφέρει σημαντικές αλλαγές, αλλά και σημαντικούς κραδασμούς στην ανθρώπινη κοινότητα, τόσο ως προς τη δομή και τη λειτουργία της, όσο και ως προς τις επικρατούσες αντιλήψεις, ιδέες και θεωρήσεις της ανθρώπινης ύπαρξης και του περιβάλλοντος εντός του οποίου δρα και αναπτύσσεται.

Ήδη, αν και σε εμβρυακό επίπεδο, η τεχνητή νοημοσύνη, έχει δώσει τα πρώτα διαπιστευτήρια των απεριόριστων δυνατοτήτων της και των επιδράσεων, επωφελών και δυσμενών, που θα επιφέρει στην ανθρώπινη κοινωνία σε πλείστες όσες πτυχές της. Ένας τομέας που μετά βεβαιότητας θα επηρεαστεί άμεσα και δραστικά είναι αυτός της αγοράς εργασίας και των εργασιακών εν γένει σχέσεων. Όπως σε όλες τις σημαντικές χρονικές στιγμές μετασχηματισμού της ανθρωπότητας και των κοινωνικών δομών και σχέσεων, κατά το παρελθόν, οφειλόμενες εν πολλοίς στην εκάστοτε επιστημονική πρόοδο, υπήρξαν μεταβολές σε οικονομικό, πολιτιστικό, ιδεολογικό, κοινωνικό και εργασιακό επίπεδο, με αντίστοιχες αναδιαρθρώσεις και μετεξελίξεις, έτσι και με την αναμενόμενη διαρκή ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης είναι λογικό επακόλουθο να αναμένουμε παρόμοια αν όχι και εντονότερα φαινόμενα επαναπροσδιορισμού του όλου φάσματος της ζωής μας.

Στο πεδίο της αγοράς εργασίας, όπως και στο παρελθόν εξ αναγκαιότητας κατέστησαν ανενεργά και εξαφανίσθηκαν επαγγέλματα και προέκυψαν νέα για να καλύψουν τις καινούργιες και διαφορετικές ανάγκες, το ίδιο θα συμβεί με μαθηματική ακρίβεια και σε αυτή την περίπτωση. Ήδη άμεσα η σύγχρονη εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης σε διάφορους τομείς έχει αντικαταστήσει ανθρώπινες δραστηριότητες, όχι μόνο μηχανιστικού αλλά και δημιουργικού χαρακτήρα, με αποτέλεσμα να τείνει σε μείωση αν όχι εξάλειψη αντίστοιχων θέσεων εργασίας. Κλάδοι που ήδη έχουν αισθανθεί και αναμένεται να αντιμετωπίσουν και τις περισσότερες επιπτώσεις είναι ενδεικτικά αυτοί των χρηματοοικονομικών συναλλαγών, της διοικητικής υποστήριξης, του εμπορίου, της υγείας, των μεταφορών, της βιομηχανίας και των κατασκευών. Από την άλλη πλευρά, νέα επαγγέλματα θα αναπτυχθούν και θα δημιουργηθούν εκ του μηδενός.

Κανείς, φυσικά, δεν μπορεί στο παρόν στάδιο να προβλέψει μετά βεβαιότητας εάν τελικά το ισοζύγιο από την εισδοχή στον εργασιακό πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης θα είναι θετικό ή αρνητικό για τους εργαζομένους.

Οι αισιόδοξοι θεωρούν ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα δημιουργήσει περισσότερες θέσεις εργασίας από αυτές που θα καταλάβουν τα παράγωγά της. Ακόμη κι αν δεχθούμε αυτό το καλό σενάριο, ο χώρος της εκπαίδευσης και της εργασίας θα πρέπει να προετοιμαστούν επενδύοντας στην προσαρμογή των ανθρώπων στα νέα δεδομένα και τις συνθήκες που θα διαμορφωθούν, σε κάθε δε περίπτωση ο εργασιακός χώρος δεν θα μπορεί να λειτουργήσει με τις παραδοσιακές φόρμες ειδίκευσης, αλλά πιθανότατα με δια βίου εκπαίδευση και προσαρμογή των εργαζομένων.

Ακόμη όμως και με αυτή την αισιόδοξη προσέγγιση, παραμένει το ζήτημα της αντιμετώπισης της ανεργίας των εργαζομένων, που δεν θα δύνανται να απορροφηθούν στις δημιουργούμενες νέες θέσεις εργασίας ή να προσαρμοσθούν και δη άμεσα στις νέες εργασιακές απαιτήσεις.

Με λιγότερο αισιόδοξη προσέγγιση, στο μέλλον τα παράγωγα της τεχνητής νοημοσύνης δεν θα λειτουργούν συμπληρωματικά προς τον άνθρωπο - εργαζόμενο, αλλά σε πλήρη αντικατάστασή του, τουλάχιστον σε τομείς που δεν απαιτούν πλήρη αυτοβουλία και αυτενέργεια. Στο απώτατο δε μέλλον και αναλόγως της ωριμότητας της τεχνητής νοημοσύνης και ιδίως σε περίπτωση επιτεύξεως της πλήρους αυτοτέλειας και αυτονομίας των παραγώγων της, με ανεξάρτητη και ίδια νόηση και συναίσθηση, θα πρέπει ίσως να αποδεχθούμε να αλλάξει και εντελώς ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουμε την ίδια την έννοια της εργασίας.     

Ήδη στην παγκόσμια κοινότητα αναπτύσσεται μια συζήτηση για το πώς  θα μπορούσε να αντιμετωπισθεί η οικονομική διαβίωση των ανθρώπινων όντων σε ένα περιβάλλον διευρυμένης υποστήριξης της παραγωγής και των υπηρεσιών από τα παράγωγα της τεχνητής νοημοσύνης. Οι σκέψεις που γίνονται για κατοχύρωση ενός συγκεκριμένου εισοδήματος στον ανθρώπινο πληθυσμό, που δεν θα έχει θέση στην αγορά εργασίας, φαντάζουν, με τη σημερινή αντίληψη για την εργασία, ως προνοιακές – επιδοματικές πολιτικές. Το σημερινό όμως «βάρος» αυτών των εννοιών θα πρέπει να αλλάξει εντελώς, μαζί και με την αντίληψη για την εργασία ως μέσου οικονομικής επιβίωσης και κοινωνικής καταξίωσης.      

Περαιτέρω, μπορεί να φαντάζει σενάριο επιστημονικής φαντασίας και εκτός της παραδοσιακής φόρμας του ανθρώπου - εργαζόμενου, όταν όμως η τεχνητή νοημοσύνη θα έχει φθάσει νομοτελειακά, σε ένα υψηλό επίπεδο ωριμότητας ισάξιο της ανθρώπινης νόησης, καλούμενο σήμερα ως «γενική τεχνητή νοημοσύνη» ή και εξελισσόμενο «υπερνοημοσύνη», όπου τα παράγωγα της θα έχουν επιτύχει ένα απόλυτο ή υψηλό ποσοστό αυτονομίας και αυτοβουλίας, συνάμα με συναισθηματικές δυνατότητες, ήτοι, με απλά λόγια, όταν θα έχουν καταστεί σκεπτόμενα παράγωγα, που θα δύνανται να αντιλαμβάνονται, να αποφασίζουν, να πράττουν και να αισθάνονται όμοια με ένα ανθρώπινο ον, δεν θα ήταν παράλογο να δημιουργηθεί ένα πλέγμα κανόνων σχετικά και με τη δική τους εργασία.

Υπό την παραδοχή ότι τα παράγωγα της τεχνητής νοημοσύνης θα συνιστούν προϊόντα ή και κινητά πράγματα (π.χ. ρομπότ κ.λ.π.), θα δύναται είτε να διαμορφωθεί ένα νέο νομοθετικό ειδικότερο πλαίσιο με κάποιες αναγκαίες προσαρμογές, είτε να εφαρμοσθούν κατ’ αναλογία υφιστάμενες διατάξεις, ως επί παραδείγματι αυτές της πώλησης ή της δικαιόχρησης (leasing) κινητών πραγμάτων, ή της σύμβασης έργου με τον παραγωγό ή τον μεταγενέστερο ιδιοκτήτη των παραγώγων, με αποτέλεσμα να περιορίζεται κατά πολύ το πεδίο του αμιγούς εργατικού θεσμικού πλαισίου, καλυπτόμενου ως επί τω πλείστον από άλλους κλάδους του δικαίου.

Υπό την παραδοχή όμως ότι τα παράγωγα της τεχνητής νοημοσύνης θα συνιστούν υποκείμενα δικαίου με πλήρη ή περιορισμένη ικανότητα, αναλόγως του επιπέδου εξέλιξης τους, κατά τα προεκτεθέντα, τότε τα ζητήματα περιπλέκονται και γεννώνται σημαντικά θέματα, που θα απαιτήσουν τη διαμόρφωση ενός ειδικότερου νομοθετικού πλαισίου, αφού δεν θα μπορούν να τύχουν εφαρμογής διατάξεις που προσιδιάζουν αποκλειστικώς και μόνον στον άνθρωπο – εργαζόμενο, ως ενδεικτικώς ένα θεσμικό πλαίσιο ασφάλειας και υγιεινής στους χώρους εργασίας προσαρμοσμένο στη φύση των παραγώγων της τεχνητής νοημοσύνης και προς εξασφάλιση και της αντίστοιχης ασφάλειας και υγιεινής των ανθρώπων εργαζομένων.

Με δεδομένο ότι η απαιτούμενη προσαρμογή θα αφορά το σύνολο των εργαζομένων ανεξαρτήτως ιδιωτικού ή δημόσιου τομέα, είναι απαραίτητος ο προσανατολισμός όλων των εμπλεκομένων φορέων σε πολιτικές και προγράμματα προσαρμογής, αλλά και η ουσιαστική συζήτηση για την πρόληψη και αποτροπή δυσμενών για τον άνθρωπο - εργαζόμενο επιπτώσεων από την τέταρτη τεχνολογική -βιομηχανική  επανάσταση, με την προσδοκία αυτή σε αντίθεση με τις προγενέστερες, όχι μόνον να διευκολύνει το ανθρώπινο γένος και να του παράσχει πρωτόγνωρες υπηρεσίες, αλλά και να του δώσει επιτέλους τη δυνατότητα, με λιγότερο κόπο, να απολαμβάνει περισσότερα αγαθά.

Μαρία Ι. Κευγά

Μ.Δ.Ε. Εργατικού Δικαίου

Εταίρος της «GPMK Law Firm»

mkevga@gpmklawfirm.eu - www.gpmklawfirm.eu